17 Ιουλίου 2018
Η μικρή νήσος της Προποντίδας πήρε το όνομά της από το σχήμα της: μοιάζει με αναποδογυρισμένο κουτάλι. Οι ρωμιοί κάτοικοί της υπήρξαν αλιείς, ρεΐζηδες ιστιοφόρων, σπογγαλιείς και ναυπηγοί. Έναν οικισμό είχε ανέκαθεν το νησί και στη σειρά μπροστά στο γιαλό τα εντυπωσιακά καπετανόσπιτα στον «αποκειπάν’» μαχαλά, άλλα ξύλινα κι άλλα πέτρινα ασπρισμένα. Εφτά από αυτά (σήμερα σώζονται τα τέσσερα) είχαν 4-5 ημικυκλικά σκαλοπάτια στις εισόδους τους που προσδίδουν μεγαλοσύνη στις ξύλινες πόρτες, στο πλάι των οποίων συχνά τοποθετούσαν μαρμάρινες άγκυρες, αγίους κι επιγραφές (όπως αυτή στο σπίτι του Ιωάννη Παντελή που μας πληροφορεί ότι χτίστηκε στις 26 Ιουνίου 1827).
Η ιστιοφόρα ναυτιλία της νήσου υπήρξε σπουδαία αλλά χτυπήθηκε διπλά: το 1862 το ιστιοφόρο Μπούπα ναυάγησε πηγαίνοντας προς την Πόλη την παραμονή των Φώτων μεταφέροντας τους σπουδαιότερους καπετάνιους και ναύτες της νήσου που χάθηκαν όλοι. Αργότερα η αντικατάσταση των ιστιοφόρων από ατμόπλοια έσβησε την ναυτιλία των Κουταλιανών, όπου υπηρέτησε και ο θρυλικός παλαιστής Παναγής Κουταλιανός (Κούταλη 1847- Κων/πολη 1916). Η Κούταλη αριθμούσε 30 πλοιάρια με πλήρωμα 8 δυτών έκαστο είχαν την δυνατότητα αλίευσης τόνων σπόγγων στις αρχές του 20ού αιώνα.
Στα ελάχιστα απομεινάρια του παλιού οικισμού που συναντά σήμερα ο περιηγητής είναι τα ερείπια της Παναγιάς (Κοίμηση της Θεοτόκου) που χτίστηκε κατά την πρώτη πατριαρχία του Κουταλιανού Οικουμενικού Πατριάρχη Άνθιμου ΣΤ’ στα μέσα της δεκαετίας του 1840 στον «αποκεικάτ’» μαχαλά. Δίπλα του στέκουν τα θεμέλια του αρρεναγωγείου (1883) που κόστισε 26.599 γρόσια. Ο ντόπιος ποιητής Μιλτιάδης Παπάς έγραψε το παρακάτω ποίημα που ήταν τοποθετημένο στην κεντρική αίθουσα διδασκαλίας και δεν είχε την τύχη να διασωθεί:
Τὸ βλέμμα φυγοῦσα πτηνῶν σαρκοβόρων ἐν μέσῳ κινδύνων καθήκοντος φόρον ἐπλήρει, γοργὴ χελιδὼν αἰθερία· καὶ ἔκτισ’ ἐδῶ φωλεὰν πετουμένη μικροὺς νεοσσοὺς ἐν αὐτῇ νὰ θερμαίνῃ καὶ ἧν ἡ ἡμέρα αἰθρία. Ὁπότ’ οἱ ἀπτῆνες μικροὶ νεοσσοὶ πτερωθῶσιν καὶ ἅσουσιν ἆσμα, ἐκ ποίας χαρᾶς τὰ στήθη μητρὸς θὰ σκιρτῶσι.
Πίσω από το ιερό της εκκλησίας το εντυπωσιακό τρίπατο (σήμερα βλέπουμε μόνο το ισόγειο και έναν όροφο) παρθεναγωγείο της Κούταλης που ανεγέρθηκε το 1911 από τον περίφημο για τα πλούτη του σύλλογο των Κουταλιανών “Ο Ευαγγελισμός” (ίδρυση 1870) με κόστος 48.959 γροσίων. Λιγοστά σπίτια του 19ου αι. διασώθηκαν τρία εκ των οποίων φέρουν ζωγραφικές αναπαραστάσεις στους τοίχους. Τέλος, μπορεί κανείς να δει τον ανεμόμυλο του Ντόμπρου (1877), την κρήνη που κατασκεύασε ο Δ. Ιωάννου γιος του Φώτη στις 20 Οκτωβρίου 1847 και διάφορα σπαράγματα μιας αλλοτινής ζωής εδώ κι εκεί μέσα στο χωριό. Σήμερα η Κούταλη κατοικείται από λιγοστούς ανθρώπους πρόσφυγες μουσουλμάνους της Κρήτης και Τούρκους μετανάστες από την περιοχή του Πόντου.